OSMANLI MİNYATÜR SANATI

Osmanlı saray nakkaşhanesinin kurumlaşmaya başladığı yıllarda ilk faaliyetler edebiyat eserleri üzerine yoğunlaşır. Resimlenen edebi içerikli kitaplar arasında:
1- Hamse-i Emir Hüsrev Dehlevi
2- Mıntak ‘ üt – Tayr
3- Hamse-i Şir Nevai
4- Guy-i Çevgan
5- Şehname-i Firdevsi gibi eserlerin Türkçe çevirileri önemli yer tutar.
Osmanlı sarayına gelen İranlı sanatçıların getirdikleri etkiler 1520’li yıllardan sonra Türkleşmeye başlamış, doğu ve batılı etkileri sentezleyen Osmanlı sanatçısı özgün bir üslup ortaya koymayı başarmıştır.

HAMSE-İ EMİR HÜSREV DEHLEVİ

14. yy.da Hindistan’daki Delhi Türk Sultanlığının saray şairi olan İranlı Emir Hüsrev Dehlevi’nin eseridir. Eserde 5 ayrı olay mesnevi tarzında anlatılır. Topkapı Saray kütüphanesindeki eserin 15. yy. başından sonuna kadar olan yılarında resimlenmiş çok sayıda nüshasının bulunması çok sevildiğini ve çoğaltılmış olduğunu gösterir. Özellikle eserin bir bölümünü oluşturan “Heşt Bihişt” (sekiz cennet) mesnevisindeki minyatürler İran Osmanlı sentezini ortaya koymaktadır. Eserin 1495 tarihli nüshasının yapımı Herat’ta başlamış, tamamlanmadan İstanbul’a getirilmiş. Sekiz minyatür İstanbul’da eklenerek yirmisekiz minyatürle eser bitirilmiştir.

MANTIK ‘ ÜT - TAYR

Yavuz Sultan Selim 1514’te Tebriz’i aldığında, bir grup Tebrizli sanatçı İstanbul nakkaşhanesine gönderilir. Bu ortamda resimlendiği bilinen ilk eser 1515 tarihli “Mantık ‘ üt Tayr’dır.” “Kuşların Diliyle” adını taşıyan mesnevi türündeki şiir kitabı 13. yy. şairi Ferüdüddin Attar’ın eseri olup gerçeğin peşine düşen otuz kuşun dilinden çeşitli öyküler anlatır. Kuşların yolcuğu insanın gerçeği bulma yolunda karşılaştığı engelleri ve gösterdiği çabaları simgeler. Her kuş farklı bir insan karakterinin ifadesidir.


HAMSE-İ ALİ ŞİR NEVAİ

15. yy.da yaşamışı olan İranlı şair Ali Şir Nevai’nin 5 bölümden oluşan manzum eseri 1530 – 1531 yıllarında Topkapı Sarayı nakkaş hanesinde Pir Ahmet bin İskender tarafından kopyalanır, tezhiplenir, resimlenir ve ciltlenir. Sanatçı bu sıralarda benimsenen bezemeci anlayışın dışına çıkarak yeni kompozisyon şemalarına, farklı çizgi ve renk düzenlemelerine yer veriri. Eserin bölümleri arasında Ferhat ile Şirin ve Leyla ile Mecnun hikâyeleri de anlatılmaktadır.

GUY-İ ÇEVGAN

Sonradan Osmanlı sarayına yerleşen ve 1560’da ölen İranlı şair Arifi’nin eseri olan mesnevide “guy-i çevgan” yani at üstünde top ve sopa ile oynanan polo oyunu simgesel bir dille işlenir. Edebiyat dilinde “guy” yani top eziyet çekeni, “çevgan” yani sopa ise eziyet edeni simgeler. 1539-1540 tarihinde saray nakkaşları tarafından resimlenen eser, yabancı etkilere Osmanlı karakteri kazandırılması yönünde bir örnektir. Eserin sayfalarında ebru sanatının da erken örnekleri görülür.

ŞAHNAME-İ FİRDEVSİ

İran edebiyatının klasik eseri olan Şahname, Firdevsi tarafından yazıldığı 10. yy.dan itibaren yy.lar boyunca resimlenerek çoğaltılmıştır. Bilinen ilk Türkçe tercümesi 1544 yılına ait olup Ali Ağa tarafından hazırlanmış, daha sonra 1560 yılında eklenen minyatürlerle tamamlanmıştır. Minyatür üslubundaki özgünleşme 16. yy. klasik Osmanlı minyatürünün temellerini oluşturmaktadır.
Kanuni Sultan Süleyman döneminde, minyatür sanatında pek çok yenilik yapılır. Bunlardan biri tarihi olayları saptama anlayışının ”şehnamecilik” adıyla resmi bir görev halini almasıdır. Tarihi olaylar yazma olarak kayda geçirilirken bir yandan da resimlenir. Doğu ve batıdaki savaşları, fetihler ve seferler, tahta geçişler, elçi kabulleri, bayram kutlamaları gibi önemli olayların yanı sıra, bazen sultanın yalnızca tek bir seferi konu alınarak bir kitap haline getirilebilmiştir.
Tarihi konulu eserlerin başında Arifi’nin “Süleymanname” adlı eseri gelir. Eser Kanuni döneminin önemli olayları olan 1543 Macaristan kuşatmasını Nice’nin fethini ve deniz seferlerini konu alır. 1558 yılında yazılıp resimlenmiştir.

OSMANLI MİNYATÜRÜNDE TARİH KONULU ESERLER

Tarih konusunda yazılmış ve resimlenmiş ilk eser “Selimname”dir. Tarihçi Şükri tarafından kaleme alınan eser I. Selim’in 1490 yılında Trabzonda vali olmasıyla başlar, 1523 yılına kadar geçen olayları anlatır. Özellikle Safevi ve Memluk’lara karşı yapılan savaşlar ile ilgili sahneler önemlidir.
Klasik Osmanlı şehnamelerinin prototipini oluşturan “Süleymanname” tarih konulu eserler arasında ayrı bir yere sahiptir. 1558 yılında yazılmış olan Süleymanname Kanuni saltanatının 1550 – 1558 yılları arasında geçen olayları mesnevi tarzında ve Farsça olarak anlatır ve Arifi Şehnamesinin beşinci ve son cildini oluşturur.
Arifi adıyla bilinen Fethullah Arif Çelebinin “Şehname-i Ali Osman” adlı eseri İran şehnamelerinin bir benzeridir. Enbiyaname adındaki ilk cilt Hz. Adem ile başlayan bir peygamberler tarihidir. Osmanname adındaki 4. cilt, I. Osman’dan I. Bayezıd’ a kadar olan olayları anlatır. 2. ve 3. ciltler kayıp olup 5. cildi oluşturan Süleymanname metninin üslubu, güzel yazısı, tezhipleri ve cildi ile bir başyapıttır.
Eserde çoğu tam sayfa olarak düzenlenmiş ve 5 ayrı nakkaşın elinden çıkmış 69 minyatür bulunur. Sarayda ve otağda huzura kabul, eğlence, savaş ve av sahneleri en çok işlenen konulardır. Eseri resimleyen nakkaş grubunun yöneticisi 16. yy ikinci yarısında Türk minyatürüne özgü özellikleri belirleyen Nakkaş Osman’dır.
Minyatürlerde mavi, yeşil, açık eflatun, sarı, turuncu, kırmızı, kahverengi, siyah, altın ve gümüş renkleri kullanılmış; zemin rengi olarak genellikle açık yeşil, mavi ve Pembe seçilmiştir. İç mekan tasvirlerinin özenle işlenmiş, devrin kumaş desenleri ile süslü kaftanlar ve diğer giysiler ayrıntılı olarak belirtilmiştir.
Süleymanname minyatürleri erken Osmanlı minyatüründen klasik Osmanlı minyatürüne geçişin ilk basamağıdır. Konu ve kompozisyon düzeni daha sonra klasik Osmanlı minyatürlerinde aynı şekilde sürmüştür. Ana kompozisyon şemaları, ilk defa bu minyatürlerde ortaya çıkar. Doğulu ve batılı sanatçıların bir arada çalıştıklarını gösteren etkilerde mevcuttur. Batı ile ilgili konu ve sahnelerde batılı sanatçıları çalışmış olması Türk minyatür sanatının gerçekçi yaklaşımını yansıtır. Macar ordusu ve ordugahının ancak batılı bir sanatçının görüşüyle yapılabileceği; bunların “ehl-i Hiref” maaş defterlerinde adı geçen Macar nakkaş Pervane’ye atfedilmesi gerektiği özellikle eğlence ve av sahneleri ise İran minyatürleri kompozisyon şemasını tekrar ettiği belirtilir.
Çizim konuları paylaştırılırken sanatçıların deneyimlerinin göz önüne alınmış olması bu konuda bilinçli bir işbirliğine ve görev dağılımına işaret eder.
Süleymanname minyatürleri, bu tarihe kadar resimlenen Osmanlı minyatürlerinden daha farklı bir dünya görüşünün izlerini taşır. Doğu ve batı etkileri yeni bir anlayışla değerlendirilmekte; kompozisyonlarda gölge-ışık, perspektif gibi yeni kurallar uygulanmakta; gelenek ve anlayışları gerçekçi görüşle, değişik biçimde, zarif hareketli çizgilerle ifade edilmektedir.

MATRAKÇI NASUH VE ESERLERİ

Asıl adı Nasuh bin Karagöz bin Abdullah bin Bosnavi olan ve matrak adlı spordaki becerisinden dolayı Matrakçı lakabıyla tanınan Nasuh, 16. yy. ın en önemli ve çok yönlü sanatçılarındandır. Matematikçi, şair, hattat, tarihçi olmasının yanı sıra minyatür sanatımızda topografik tasvirleriyle tanınır. “Beyan-ı Menazil-i Şeref-i Irakeyn” adlı kitabında ilk kez ortaya konan yeni bir eğilimle Matrakçı, Kanuni’nin Irak seferi sırasında Osmanlı ordusunun konakladığı yerleri anlatır. Nasuh’un bu minyatürleri insansız, topografik birer manzara niteliği taşır. Kara şehirlerinin çizimlerinde coğrafi özelliklerin ve yapıların gerçekçi bir anlatımla ele alındığı, zaman zaman hayvan figürlerine yer verdiği görülür. Gerçekçi nitelik sanatçının da sefere katıldığın bir göstergesidir. Seferin başlangıç noktası olan İstanbul bir Türk sanatçısı tarafından yapılmış en eski İstanbul tasviridir. Eser 128 minyatür içerir. Eserin metni de Matrakçı Nasuh tarafından yazılmıştır. (i.ü.k.)
Sanatçının “Tarih-i Sultan Bayezıd” adlı eseri II. Bayezıd döneminin deniz seferlerini anlatır. Eserde yer alan 10 minyatürde seferlerde ele geçirilen Kili, Akkerman, İnebahtı, Modan, Gülek Kale ve kentleriyle Osmanlı donanmasının gemileri yer alır.
32 adet minyatürün yer aldığı “Tarih-i Feth-i Şikloş ve Estergon ve Estolnibelgrad” ise Kanuni’nin Avrupa seferini konu alır. Sanatçını Portekiz portulan çizimlerinden, yani önemli özelliklerin ilk bakışta kavranabildiği kıyı haritalarından esinlendiği tahmin edilir. Eser iki bölümden oluşur. Birinci bölümde Kuzey Akdeniz kıyılarındaki Cenova, Nice, Reggio gibi liman kentlerinin önüne demirlemiş Osmanlı donanması görülür. İkinci bölümde ise Macaristan seferiyle ilgili olaylara yer verilir.