Kelime ve Kelime Çeşitleri

**SERDEM** · 20.07.08, 13:12

KELİME VE KELİME ÇEŞİTLERİ

KELİME:Anlamı olan,cümle kuruluşuna yarayan,tek başına kullanılan ses veya ses topluluğudur.
Cümleleri meydana getiren bu kelimelerden bazıları anlamlı,bazıları da anlamsız fakat cümle kuruluşuna yarayan kelimelerdir.

Kelimeler anlamları ve ilişkileri yönünden çeşitlilik gösterir.

1.Anlamları Yönünden

A.Gerçek Anlamı:Kelimenin ilk ve asıl anlamıdır.Anadilden gelen,herkesçe bilinen temel anlam,bir kelimenin sözlükteki birinci anlamıdır.Kavramlar ortaya çıktığında bu kavrama verilen ilk anlamdır.

B.Yan Anlamı:Kelimenin gerçek anlamı dışında kazandığı kullanım anlamıdır.Dillerde her ihtiyaç için,her kavram için bir kelime bulunmaz .Gerçek anlamlı kelimelere yan anlamlar kazandırılır.Dilin imkanlarından yararlanılarak kelimeler birden çok anlamda kullanılabilir.

C.Mecaz Anlamı:Bir kelimenin zamanla sözlük anlamından uzaklaşarak başka bir anlam kazanmasına denir.
Mecaz,anlatıma canlılık,zenginlik katan kelimelerdeki anlam değişikliğidir.

a.Mecaz-ı Mürsel (Düz değişmece,ad aktarımı)
Bir sözcüğün benzetme amacı güdülmeden bir başka sözcüğün yerine kullanılması durumudur.Bu aynı zamanda "ad aktarımı adıyla bilinen söz sanatıdır.Burada parça söylenilir bütün anlatılır.Veya bütün söylenerek parça anlatılmak istenir.
Örn:Ayağını çıkar-Ayakkabıyı çıkarmak
Ankara henüz cevap vermedi-T.C Hükümeti
Salonu fesler,kalpaklar,şapkalar doldurdu-İnsanlar

b.İstiare (Eğretileme)
Benzetmenin ana öğelerinden;yani benzetmelikle benzetilenden birisi düşerse eğretileme olur.
Eğretilemelerde,imge değeri,canlılık daha kuvvetlidir.Her eğretilemede benzetmenin ana öğelerinden biri düşer.Buna göre eğretileme iki türlüdür:
1.Açık Eğretileme:Benzetilen düşer,benzetmelik kalır.
2.Kapalı Eğretileme:Benzetmelik düşer,benzetilen kalır.

c.Benzetme(Teşbih)

Aralarında çeşitli yönlerden ilgi ve uygunluk bulunan iki varlık ya da kavramdan zayıf olanın güçlüye eş gösterilmesidir.
Benzetme,sözü daha etkili ve somut kılmak amacıyla kullanılan bir mecaz türüdür.

Benzetmenin dört öğesi vardır:
a)Benzeyen
b)Kendisine benzetilen
c)Benzetme yönü
d)Benzetme edatı

Benzetmenin oluşabilmesi için "benzeyen" ve "kendisine benzetilenin" kullanılması zorunludur.Bu iki öğeden birinin eksikliği benzetme değil,istiare yaratır.

D.Terim Anlamı:Bilim,sanat gibi meslek dallarından birisinin konusu ile ilgili özel ve belirli kavramı olan kelimelere denir.

E.Deyim Anlamı:Kendi öz anlamının dışındaki anlamlarda kullanılan,ayrı bir düşünceyi anlatmaya yarayan kalıplaşmış kelimelerin meydana getirdiği dil birliğidir.
Türkçe,deyimler bakımından zengin bir dildir.Dilimizin anlatım değerini arttırır.Halkın dikkatli ve zeki görüşlerinden doğmuştur,toplumun malıdır.Hiçbir şekilde değişikliğe uğramazlar .Deyimler gerçek ve mecaz anlamlıdırlar,ayrı yazılmazlar.

F.Soyut ve Somut Anlam:Sözcükler,varlıkların dildeki adları aynı olan bir kavram birimleridir.Bu nedenle her sözcük zihinde belli bir kavramı canlandırır.Bu kavramların bazıları duyu organlarıyla bazılarıda duygularla algılanır.Kavramlardan bazıları zihinde kesinlik belirlilik kazanır.Kişiden kişiye değişmez.Nesnel bir özelliktir.Bazı kavramlar ise zihinde kesin belirlilik kazanmaz.

Örn: Sıra,masa,yağmur,renk,ses - Somut Anlamlı
Acı,sevinç,coşku,melek,şeytan,cin - Soyut Anlamlı

G.Dolaylama:Tek sözcükle anlatılabilecek bir kavramı birden fazla sözcükle anlatmadır.

Deyimlerde İkilemeeyimlerde sözün etkinliğini arttırmak için,ikileme çeşitlerinin çok kullanıldığı görülür.

*Kinaye(Değinmece)

Bir sözün,hem gerçek hem de mecaz anlamını düşündürecek biçimde kullanılmasıdır.
Not:Kinayede yakın anlam verilir,uzak anlam düşündürülür.

*Mübağala(Abartma)

Sözü etkili kılmak amacıyla,bir durumu bir davranışı ya da eylemi olduğundan daha üstün veya daha aşağı göstermektir.

*Teşhis ve İntak(Kişileştirme ve Konuşturma)

İnsan dışındaki varlıkların insan kimliği kazandırılarak duyar,düşünür,hareket eder bir biçimde anlatılmasına teşhis(kişileştirme)bunların insan gibi konuşturulmasına da intak(konuşturma) denir.

*Tariz(Dokundurma)

Bir sözü anlamının tam tersini düşündürecek biçimde kullanma sanatıdır.
Bu anlam değişmesinde temel amaç ,karşımızdakini iğnelemek ve onunla alay etmektir.

Not:Kinaye(Değinmece)ile tariz birbirine karıştırılmamalıdır.Kinayede bir söz hem gerçek hem de mecaz anlamıyla kullanılırken;tarizde sözcüğün tam tersini düşündürme söz konusudur.Kimi durumlarda cümleye tariz anlamını parantez içindeki ünlem işareti (!) katar.

2.İlişkileri Yönünden

Kelimeler arasında anlamca yakınlık,uzaklık,zıtlık ve ses benzeşmeleri yönünden ilişkiler vardır.Bu kelimeleri şöyle sıralayabiliriz.

A.Anlamdaş (Eş Anlamlı) Kelimeler

Yazılışları,söylenişleri farklı,anlamları aynı olan sözcüklere eşanlamlı (anlamdaş) sözcükler denir.
Eş anlamlı sözcükler bir dilin anlatım imkanlarının zenginliğini ortaya koyar.Türkçe'de yalnız adlarla değil fiillerde de eş anlamlılık ilişkilerine sıkça rastlanır.
Ancak yakın anlamlı sözcüklerle,eş anlamlı sözcükler birbirine karıştırılmamalıdır.Sözgelimi,beklenti-ümit,azarlama-uyarı,onur-gurur...

B.Karşıt (Zıt) Anlamlılık

Anlamca birbirinin zıttı olan sözcüklere karşıt (zıt) anlamlı kelimeler denir.Eş anlamlı kelimelerdeki gibi zıt anlamlı kelimelerin uzak anlamlı kelimelerle karıştırılmaması gerekir.Sözgelimi "ağlamak"sözcüğünün zıt anlamlısı gülmektir.Sevinmek,mutlu olmak gibi akla gelebilecek diğer kelimelerle "ağlamak"sözcüğü arasında olsa olsa uzak anlamlı ilişkisi kurulabilir.

C.Sesteş (Eş Sesli) Kelimeler

Farklı anlama gelen,ancak yazılışları,söylenişleri aynı olan sözcüklere eş sesli sözcükler denir.Eş sesli sözcüklerin sadece sesleri birbirinin aynıdır.
Kökleri,yapıları,anlamları farklıdır.

D.Kelimelerde Tek Anlamlılık

İnsanların kullandığı ilk kelimeler somut anlamlıdır.Bazı kelimeler başlangıcından günümüze kadar tek anlamlılık özelliğini korumuştur.Bu kelimeleri işittiğimiz zaman zihnimizde tek bir anlam oluşur.

Örn:Bıçak,tahta,ağaç,elma,taş...

E.Kelimelerde Çok Anlamlılık

Bir varlığı ya da kavramı karşılayan bir sözcük,zamanla temel anlamıyla ilgili başka kavramları da karşılamaya başlamış olabilir.Böyle sözcüklere çok anlamlı sözcükler denir.Sözgelimi "okumak"sözcüğünün temel anlamı bir yazının gözden geçirilmesidir.Bu sözcük zamanla "öğrenim görme"anlamında da kullanılmaya başlanmıştır.

Örn: Boğaz : (Gırtlak)
Boğaz : (Çanakkale Boğazı vb.)
Göz : (Görme organı)
Göz : (Çekmecenin bir bölümü
Taramak : (Saçın düzeltilmesi)
Taramak : (Gözden geçirmek)
Taramak : (Seri halde ateş etmek) gibi

3.Sözüklerde Genel ve Özel Anlamlılık

Kimi sözcükler kavram ya da nesneleri,varlıkları topluca belirtirler.Bu tür sözcüklere genel anlamlı sözcükler denir.Örneğin "ağaç"sözcüğü genel bir anlamı karşılar.Nitekim bu anlamın içinde meyve ağacı,meyvesiz ağaç,elma ağacı,kiraz ağacı,çam ağacı...kısaca ağaç niteliği taşıyan bitkilerin tümü girer Sözgelimi "çınar"da ağaçtır.Ama "ağaç"a göre daha özel ve daha sınırlı bir anlam taşır.
Örneğin "serçe"bir canlıdır.Ama bu sözcük "kuş"ya da "canlı"sözcüklerine göre oldukça özel ve sınırlı bir anlam taşır.Çünkü belli bir canlıyı,belli bir "kuş"u karşılar.İşte,varlıkları ya da kavramları genel değil de,tek tek,sınırlı anlam boyutları içinde karşılayan sözcüklere "özel anlamlı sözcükler"denir.